مولتیپل اسکلروزیس ( MS) یک اختلال خود ایمنی پیشرونده است. یعنی این که سیستم ایمنی که سالم نگه داشتن بدن را به عهده دارد، به اشتباه به بخش‌هایی از بدن حمله می‌کند که عملکرد روزمره آنها برای حفظ سلامتی ضروری است. در این شرایط پوشش‌های محافظ سلول‌های عصبی آسیب می‌بیند و این آسیب‌دیدگی به نقص عملکرد مغز و نخاع منجر می‌شود. علائم بیماری ام اس غیرقابل پیش‌بینی و شدت آنها متغیر است. برخی بیماران با خستگی مزمن و بی‌حسی روبرو می‌شوند، اما موارد شدید بیماری ام اس به فلج، نابینایی و کاهش عملکرد مغز منجر می‌شود.
علل
علت ابتلا به بیماری ام اس مشخص نیست. ام اس یک بیماری خودایمنی است که در اثر آن سیستم ایمنی بدن به بافت‌های خود حمله می‌کند. در صورت ابتلا به بیماری MS، سیستم ایمنی، که عملکرد نامناسبی پیدا کرده است، میلین را تخریب می‌کند، میلین ماده‌ای از جنس چربی است که فیبرهای عصبی مغز و نخاع را پوشش می‌دهد و از آن محافظت می‌کند. میلین را می‌توان با پوشش عایق روی سیم‌های برق مقایسه کرد. زمانی که پوشش میلین محافظ آسیب می‌بیند و فیبرهای عصبی نمایان می‌شود، سرعت انتقال پیام‌ها در امتداد عصب آهسته می‌شود یا جلوی انتقال آنها گرفته می‌شود. همچنین ممکن است خود عصب نیز آسیب ببیند. مشخص نیست که چرا عده‌ای به بیماری ام اس مبتلا می‌شوند و بقیه در امان می‌مانند، با این حال به نظر می‌رسد که ترکیبی از عامل‌های ژنتیک و محیطی موثر باشد.
علائم شایع‌تر بیماری ام اس
خستگی
خستگی در حدود 80 % بیماران مشاهده می‌شود و توانایی بیمار را برای فعالیت در خانه و محل کار به شدت مختل می‌کند. خستگی بارزترین علامت در بیماری است که به جز این مورد، فقط دچار محدودیت‌های حرکتی جزئی شده است.
دشواری در راه رفتن
بیمار به دلایل متعددی مانند ضعف، اسپاستیسیتی، فقدان تعادل، خستگی مزمن و اختلال حسی نمی‌تواند به خوبی راه برود. برای رفع این عارضه باید از متخصص طب فیزیکی، وسایل کمکی و دارو درمانی کمک گرفت.
بی‌حسی یا گزگز
بی‌حسی صورت، بدن یا دست و پا غالباً نخستین علامتی است که در بیماران دچار بیماری ام اس مشاهده می‌شود.
اسپاستیسیتی
اسپاستیسیتی نوعی احساس سفتی و گرفتگی غیرارادی عضلات است که احتمال بروز آن در هر عضوی وجود دارد، البته گرفتگی عضلات پا شایع‌تر است.
ضعف
ضعف بیماران ام اس از تحلیل رفتن عضلاتی که مورد استفاده قرار نمی‌گیرد یا آسیب دیدن عصب‌های تحریک کننده این عضلات ناشی می‌شود. راهبردهای توانبخشی و استفاده از وسایل کمکی حرکتی و دیگر وسایل کمکی برای مدیریت ضعف توصیه می‌شود.
مشکلات بینایی
مشکلات بینایی نخستین علامتی است که بسیاری از بیماران با آن مواجه می‌شوند. شروع تاری دید، کنتراست ضعیف یا ضعیف شدن توانایی تشخیص رنگ‌ها و درد هنگام حرکت دادن چشم علائمی ترسناک است و باید به سرعت بررسی شود.
سرگیجه و ورتیگو
بیماران مبتلا به ام اس احساس سرگیجه و عدم تعادل می‌کنند یا در موارد نادرتر حس می‌کنند که خودشان یا محیط اطرافشان می‌چرخد(ورتیگو).
مشکلات مثانه
نقص عملکرد مثانه در حداقل 80 % از بیماران ام اس مشاهده می‌شود. این مشکل معمولاً با مصرف دارو، مدیریت مصرف مایعات و خو دسوندگذاری متناوب تحت کنترل درمی‌آید.
اختلال‌های جنسی
اختلال‌های جنسی در میان تمامی افراد، از جمله بیماران ام اس بسیار شایع است. آسیب دیدن سیستم عصبی مرکزی و علائمی مانند خستگی و گرفتگی عضلانی در کنار عامل‌های روان‌شناختی بر واکنش‌های جنسی اثر می‌گذارد.
مشکلات روده
یبوست و همچنین از دست دادن کنترل روده‌ها یکی از نگرانی‌های ویژه بیماران ام اس است. مشکلات روده معمولاً با رعایت رژیم غذایی مناسب، مصرف مایعات کافی، فعالیت بدنی و دارو برطرف می‌شود.
درد
سندرم‌های درد در میان بیماران ام اس شایع است. براساس نتایج یک پژوهش، 55 % بیماران ام اس گاهی دچار درد بالینی بسیار شدیدی می‌شوند و تقریباً نیمی از بیماران از درد مزمن رنج می‌برند.
تغییرات شناختی
تغییرات شناختی به طیف وسیعی از عملکردهای سطح بالای مغز اشاره می‌شود که بیش از نیمی از بیماران ام اس را درگیر می‌کند. تغییرات شناختی مواردی چون توانایی در پردازش اطلاعات ورودی، فراگیری و به خاطر آوردن اطلاعات جدید، توانایی سازمان‌دهی و حل مسئله، تمرکز و درک صحیح و دقیق محیط را دربرمی‌گیرد.
تغییرات روحی
تغییرات روحی در واکنش به اضطراب‌ها و استرس‌های زندگی با بیماری ام اس و در پی‌آمد دگرگونی‌های ایمنی و عصبی رخ می‌دهد. افسردگی شدید، تغییرات خلق و خو، تحریک‌پذیری و حملات غیرقابل کنترل خنده و گریه چالش‌های قابل توجهی را برای بیماران مبتلا به ام اس و خانواده ایشان به وجود می‌آورد.
افسردگی
مطالعات نشان داده است که افسردگی بالینی، شدیدترین نوع افسردگی، شایع‌ترین علامت بیماری ام اس به شمار می‌رود. افسردگی در میان بیماران ام اس شایع‌تر از عموم مردم یا بیماران مبتلا به بسیاری از عارضه‌های مزمن و ناتوان کننده است.
علائم با درصد شیوع پایین‌تر
مشکلات گفتاری
مشکلات گفتاری مانند گفتار نامفهوم (دیس‌آرتری) و گرفتگی صدا یا بی‌صدایی (دیسفونی) در حدود 40 ـ 25 درصد از بیماران ام اس، به ویژه در مراحل پیشرفته بیماری و حین دوره‌های خستگی شدید بروز می‌یابد. لکنت نیز از عوارض بیماری ام اس به شمار می‌آید.
مشکلات بلع
مشکلات بلع یا در اصطلاح پزشکی دیسفاژی پی‌آمد آسیب دیدن اعصابی است که بسیاری از عضلات دهان و گلو را کنترل می‌کنند.
رعشه
بخش‌های مختلف بدن به دلیل آسیب دیدن ناحیه‌هایی خاص دچار رعشه یا لرزش غیرقابل کنترل می‌شود. این ناحیه‌ها در امتداد گذرگاه‌های عصبی پیچیده‌ای قرار دارند که مسئولیت هماهنگی حرکات را به عهده دارند.
تشنج
تشنج نتیجه تخلیه‌های الکتریکی غیرعادی در ناحیه آسیب دیده یا زخم شده مغز است. حدود 5 ـ 2 درصد از بیماران ام اس دچار تشنج می‌شوند، حال آن که درصد شیوع تشنج در عموم مردم حدود 3 % برآورد می‌شود.
مشکلات تنفسی
مشکلات تنفسی در افرادی مشاهده می‌شود که عضلات قفسه سینه‌شان به دلیل آسیب دیدن عصب‌های کنترل کننده این عضلات به شدت ضعیف شده است.
خارش
خارش یکی از مجموعه حس‌های غیرعادی، مانند سوزن سوزن شدن و سوزش، دردهای خنجری و دوپاره شدن، است که بیماران ام اس از آن رنج می‌برند.
سردرد
اگرچه سردرد از علائم شایع بیماری MS محسوب نمی‌شود، اما بعضی گزارش‌ها نشان داده است که بیماران مبتلا به ام اس بیشتر دچار انواع خاصی از سردرد می‌شوند.
مشکلات شنوایی
حدود 6 % از بیماران ام اس از مشکلات شنوایی شکایت دارند. کاهش شنوایی در موارد نادر نخستین علامت ام اس است.
علائم درجه دوم و درجه سوم
علائم اصلی ام اس که در دو بخش با درصد شیوع بالا و پایین توضیح داده شد، نتیجه مستقیم آسیب‌دیدگی فیبرهای عصبی و میلین سیستم عصبی مرکزی (CNS) است، اما علائم ثانویه عوارضی است که منشأ آنها علائم اولیه است. نمونه‌هایی از این علائم ثانویه عبارت است از:
- نقص عملکرد مثانه باعث عفونت‌های مکرر مجاری ادراری می‌شود.
- عدم فعالیت تحلیل رفتن تون عضلات، ضعف ناشی از عدم استفاده (غیرمرتبط با از بین رفتن غلاف میلین)، وضعیت بدنی نامناسب، از کنترل خارج شدن اعضاء بدن، کاهش تراکم استخوان (و در نتیجه افزایش احتمال شکستگی استخوان) و تنفس نامناسب و سطحی را در پی دارد.
- بی‌حرکت بودن باعث ایجاد زخم‌های فشاری می‌شود.
هرچند علائم ثانویه قابل درمان است، اما هدف مطلوب آن است که با درمان کردن علائم اولیه و اصلی از بروز علائم ثانویه جلوگیری کرد.
علائم درجه سوم عوارضی تدریجی است که ام اس به زندگی بیمار تحمیل می‌کند. این علائم شامل عوارض اجتماعی، شغلی و روانی می‌شود. برای مثال بیماری که دیگر نمی‌تواند راه برود یا رانندگی کند، نمی‌تواند شغل خود را به روال معمول ادامه دهد. تنش و فشار ناشی از دست و پنجه نرم کردن با ام اس غالباً شبکه‌های اجتماعی و ارتباطی بیمار را تغییر می‌دهد و حتی گاهی به گسست روابط و انزوا می‌انجامد. مشکلاتی چون بی‌اختیاری ادرار، رعشه یا اختلال‌های بلع بیمار را وادار می‌کند که از تعاملات اجتماعی صرفه‌نظر کند و به تدریج منزوی و گوشه‌گیر شود. افسردگی در میان بیماران ام اس بسیار شایع است. افسردگی می‌تواند جزء علائم درجه اول و درجه سوم باشد، یعنی این که روند پیشرفت ام اس بیمار را افسرده کند و یا این که چالش‌های اشاره شده محرک افسردگی باشد.
تشخیص و درمان دارویی، حرکتی حملات بیماری ام اس و زندگی عادی با آن
تقریبا تمامی علائمی که با بیماری ام اس بروز می‌کنند با سایر بیماری‌ها مشترک هستند. گاهی اوقات هنگام عود کردن اولین نشانه بیماری نمی‌توان با اطمینان آن را به ام اس یا اسکلروز چندگانه نسبت دارد. برای نمونه ممکن است طی چند هفته به بی‌حسی پا یا تاری دید دچار شوید و سپس علائم برطرف شوند. احتمال دارد این علائم شروع ابتلا به ام اس را نشان دهند یا صرفا به بیماری غیر از ام اس مربوط شوند. هر چند در حال حاضر ام اس درمان قطعی مشخصی ندارد اما با رعایت برخی موارد درمانی و دارویی می‌توان عوارض ناشی از این بیماری را به حداقل رساند و از پیشرفت آن جلوگیری کرد.
علت بیماری ام اس چیست؟
علت دقیق بیماری ام اس هنوز به وضوح شناخته نشده است اما می‌توان گفت این بیماری در اثر حمله گلبول‌های سفید به غلاف سلول‌های عصبی ایجاد می‌شود. بر اثر این آسیب در غلاف عصب‌ها اختلالاتی در انتقال پیام‌های عصبی ایجاد می‌شود که باعث کندی حرکت، فلج موقت و .... می‌گردد.
نحوه تشخیص بیماری ام اس
غالبا تشخیص قطعی ام اس به راحتی صورت نمی‌گیرد مگر اینکه بیماری دو یا چند بار عود کرده باشد. لذا ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها به علائم بیماری دچار باشید ولی تشخیص دقیق و محرز بودن ام اس مورد تایید قرار نگرفته باشد.
چه آزمایشاتی مفید هستند؟
در اکثر موارد، با هیچ آزمایشی نمی‌توان قطعی بودن بیماری ام اس را به محض بروز اولین علائم یا در همان مراحل ابتدایی تایید کرد. با این حال برخی آزمایشات موثر واقع می‌شوند و شاید از طریق آنها بتوان علت احتمالی علائم را به بیماری ام اس ربط داد.
ام آر آی مغز یک آزمایش بسیار موثر است. با این نوع آزمایش می‌توان التهاب و پلاک‌های جزئی مغز که در هنگام ابتلا به ام اس بروز می‌کنند را شناسایی کرد. با آنکه آزمایش ام آر آی در زمینه تشخیص بیماری ام اس بسیار سودمند است، اما همیشه و به خصوص در مراحل اولیه بیماری نمی‌توان بیماری را صد در صد تشخیص داد. نتایج آزمایش ام آر آی را همیشه باید همراه با نتایج معاینات بدنی و علائم بیماری مورد بازبینی و بررسی قرار داد. از آنجا که آزمایش ام آر آی در اکثر کلینیک‌ها کاربرد دارد، درحال حاضر کمتر از سایر تست‌ها استفاده می‌شود. با این حال بعضی مواقع سایر تست‌ها هم انجام می‌شوند ازجمله:
- نمونه‌گیری از بخش تحتانی ستون مهره: طی این آزمایش و تحت بیهوشی موضعی سوزنی به قسمت تحتانی ستون مهره تزریق می‌گردد. بدین‌ترتیب از مایع اطراف طناب مغزی نخاعی نمونه‌برداری می‌شود و اصطلاحا به آن مایع مغزی نخاعی می‌گویند. میزان پروتئین موجود در این مایع اندازه‌گیری خواهد شد. برخی پروتئین‌ها به واسطه بیماری ام اس تغییر می‌کنند، با این وجود احتمال تغییر آنها در اثر سایر عارضه‌ها هم وجود دارد.
- تست پتانسیل تحریکی: در این آزمایش از تعدادی الکترود جهت تشخیص الگوی غیرطبیعی و کند تکانه‌های الکتریکی برخی عصب‌ها استفاده می‌شود.
درمان بیماری ام اس
درحال حاضر اگرچه درمان قطعی برای بیماری ام اس وجود ندارد، گاها می‌توان برخی علائم ام اس را درمان کرد. به طور کلی روش‌های درمان یماری ام اس به چهار گروه دسته بندی می‌شوند:
- داروهایی که با آنها می‌توان از شدت بیماری کاست.
- تجویز داروی استروئید جهت درمان بیماری ام اس و جلوگیری از بروز دوباره بیماری
- سایر روش‌های درمانی و پشتیبانی همگانی جهت کاهش معلولیت یا نقص عضو
- روش‌های درمانی و داروهای گیاهی دیگر برای کاهش علائم
داروهایی که به قصد اصلاح روند بیماری تجویز می‌گردند
این داروها به عامل‌های تنظیم‌کننده سیستم ایمنی شهرت دارند. برخی از این داروها شامل اینتروفن بتا، گلاتیرامر، دی‌متیل فومارات، تری‌فلونامید، المتوزوماب، ناتالیزومب، فینگولیمود و میتوکسانترون می‌شوند. با این داروها نمی‌توان به کلی ام اس را درمان کرد و برای تمامی بیماران مبتلا به ام اس تجویز نمی‌شود. ناتالیزومب یک داروی جدیدتر محسوب می‌گردد و برای بیماران مبتلا به ام اس پیشرفته و بسیار فعال کاربرد دارد. فینگولیمود و تری‌فلونامید و دی متیل فومارات به عنوان تنها قرص‌های اصلاح‌کننده بیماری شناخته شده‌اند. سایر داروها تزریقی هستند. تحقیقات نشان داده است در بیشتر موارد مصرف این داروها مانع از عود کردن بیماری می‌گردد. ممکن است تاثیر جزئی هم بر کند کردن پیشرفت بیماری داشته باشند. دقیقا معلوم نیست این قرص‌ها به چه نحوی تاثیر خود را می‌گذارند اما به طریقی در دستگاه ایمنی بیمار دخالت می‌کنند.
داروی‌های استروئید (کورتیکواستروئید)
درصورت بروز مجدد بیماری ام اس و ناتوان کردن بیمار گاها داروی استروئیدی تجویز می‌گردد. معمولا به مدت چند روز دوز بالایی از این دارو به بیماران تزریق می‌شود، قرص استرویید ممنوع است و هرگز استفاده نمی‌شود در مرحله حمله حاد فقط تزریق سیستمیک استرویید برای چند روز و یا ممکن است استروئید را به وریدهای بیمار تزریق کنند. داروهای استروئید از طریق کاهش التهاب عمل می‌کنند. یک دوره درمانی با داروی استروئید معمولا مدت زمان عود کردن ام اس را کاهش می‌دهد. به عبارتی دیگر این دارو قادر است علائم ام اس را سریعتر از سایر داروها بهبود بخشد. با این حال داروهای استروئیدی قادر به درمان روند پیشرفت دائمی بیماری نمی‌باشند.
روش‌های درمانی و داروهای گیاهی برای کاهش علائم
درمان دارویی به هیچ عنوان جایگزین درمان دارویی نبوده و اثرات اثبات شده‌ای ندارد ولی می‌توان در کنار درمان با داروهای شیمیایی استفاده گردند. بسته به نوع علائم ممکن است از سایر روش‌های درمان بیماری ام اس جهت مقابله با علائم ام اس استفاده گردد. برای نمونه:
- استفاده از داروهای ضداسپاسم یا داروهای گیاهی مانند عرق و چای بابونه، موز ماست و شیر و عسل به منظور رفع گرفتگی عضلانی
- بعضی مواقع به داروهای مسکن نیاز است. انواع گوناگونی از داروهای مسکن جهت بهتر کردن درد عصبی قابل دسترس هستند. یا می‌توان از داروهای گیاهی مانند چای یا عرق زنجبیل و دارچین استفاده کرد.
- داروهایی که به رفع برخی مشکلات ادراری بیمار کمک می کنند.
- اغلب اوقات و در صورت پیشرفت افسردگی داروهای ضدافسردگی تجویز می‌شوند. همچنین می‌توان برای رفع افسردگی از چای زعفران و وانیل و عرق استخدوس استفاده نمود.
- داروهایی که اغلب به رفع اختلال نعوظ یا سستی آلت تناسلی کمک می‌کنند.
- فرضیه‌هایی درباره مفید بودن گل گیاه شاهدانه برای بیماران مبتلا به ام اس مطرح است.
سایر روش‌های درمانی
بسته به نوع اختلال یا معلولیت ممکن است تعدادی روش درمانی به بیمار توصیه گردد. از جمله:
- فیزیوتراپی
- کاردرمانی
- گفتاردرمانی
- مشاوره و حمایت از طرف پرستار متخصص
- روان درمانی
- مشاوره
سبک زندگی روزمره
وقتی نوبت به سبک زندگی می‌رسد، یک توصیه کلی به تمام بیماران مبتلا به ام اس می‌شود و آن پیروی از رژیم غذایی سالم، ورزش‌های مناسب، پرهیز از مصرف زیاد الکل و دخانیات است. علاوه بر این، می‌توانید از افراد کارشناس در زمینه بیماری ام اس اطلاعات کسب کنید. شاید با نظرات مختلفی مواجه شوید اما همیشه عاقلانه قضاوت کنید و تصمیم بگیرید.
مصرف سیگار
شواهد زیادی نشان می‌دهد مصرف دخانیات عامل اصلی ابتلا به بیماری ام اس است. ریسک بیشتر ابتلا به ام اس و همچنین پیشرفت سریع بیماری با سیگار کشیدن ارتباط دارد.
رژیم غذایی مناسب
دیدگاه‌ها و نظراتی گوناگونی در رابطه با یک رژیم غذایی مناسب برای بیماران ام اس مطرح شده است. تحقیق در این زمینه کار دشواری است اما انتخاب یک رژیم غذایی متعادل به بیمار مبتلا به ام اس بستگی دارد.
ورزش منظم
به منظور بهبود وضعیت تندرستی و ثابت نگه داشتن وزن بدن، ورزش منظم حائز اهمیت است، اما ورزش کردن در تسکین علائم ام اس هم تاثیرگذار است. ما با همکاری یک متخصص فیزیوتراپ مغز و اعصاب یک سری تمرینات ورزشی متناسب با نیازهای بیماران را طراحی کرده‌ایم.
خستگی
ممکن است دچار خستگی روانی و فیزیکی شوید (نوعی ناتوانی در انجام وظایف). اگر خستگی مشکل ایجاد کند، آنوقت نحوه انجام دادن آهسته‌تر وظایف و در اولویت قرار دادن وظایف مهم و فوریتی را یاد بگیرید.
افسردگی
دچار شدن به افسردگی و اضطراب در بین بیماران ام اس رایج است. این عوارض ام اس ممکن است در اثر رویدادهای مهم زندگی از جمله تایید شدن بیماری ام اس، یا درنتیجه آسیب مستقیم به قسمتی از مغز که خلق و خو را کنترل می‌کند، بروز کنند.
ازدواج بیماران ام اس
اختلالات خلقی ایجاد شده در ام اس می‌تواند بر زندگی زناشویی و خانوادگی و روابط اجتماعی بیماران تاثیر بگذارد که مراجعه به روانپزشک یا مشاور و دریافت دارو یا تمرینات خاص می‌توانند بر این مشکلات غلبه کرده و مانند افراد عادی ازدواج کرده، بچه دار شوند و زندگی اجتماعی معمول خود را دنبال کنند.